" بررسی نظريه نسبيت اخلاق "

« ان الله يأمر بالعدل و الاحسان و ايتاء ذی القربی و ينهی عن الفحشاء و
المنكر و البغی »( 1 ) .
بحثهای دو سه شب پيش ما راجع به عدالت بود و خلاصه حرف اين شد كه‏
عدالت بر پايه حق و استحقاق بنا شده است و عموم استحقاقهای انسان هميشه‏
ثابت و يكنواخت و مطلق است ، پس عدالت هم امری مطلق است و نسبی‏
نيست . امشب می‏خواهم راجع به " نسبيت اخلاق " كه چند شب قبل اشاره‏ای‏
به آن شد بحث كنم و بحث نسبيت در اخلاق و عدالت را خاتمه بدهم .
عرض شد كه بعضی معتقدند كه اخلاق نسبی است ، بدين معنی كه چيزی را
نمی‏توان گفت كه برای همه وقت و برای همه جا اخلاق خوب است و نيز چيزی‏
را نمی‏شود در همه وقت و همه جا اخلاق بد دانست . هر خلقی در يك جا خوب‏
است ، در جای ديگر بد ، در يك زمان خوب است و در زمان ديگر بد . پس‏
اخلاق امری نسبی است و چون نسبی است ، نمی‏تواند يك دستورالعمل‏
پاورقی :
1 - سوره نحل ، آيه . 90

كلی و هميشگی و همه جائی داشته باشد ، بلكه در هر زمان دستور اخلاق بايد
يكجور باشد . اين مطلب را ما بايد بحث كنيم تا معلوم شود كه آيا صحيح‏
است يا نه ؟
اين حرف درست نيست . به كسانی كه اين حرف را زده‏اند می‏گوئيم چيزی‏
كه اجتماع آن را خوب می‏داند و چيزی كه اجتماع آن را بد می‏داند ، يعنی چه‏
؟ مسأله‏ای است كه شايد عنوان كننده اوليه آن مسلمين بوده‏اند و آن ،
مسأله حسن و قبح عقلی است . حسن يعنی نيكوئی ، زيبائی ، و قبح يعنی بدی‏
و زشتی . حسن و قبح عقلی در مقابل حسن و قبح غير عقلی يعنی چه ؟ ما يك‏
زشتی و زيبائی داريم مثل اين كه صورت آدمی را می‏گويند صورت زيبائی است‏
و صورت آدم ديگر را می‏گويند صورت زشتی است . فلانكس دارای چشمان‏
زيبائی است ، فلانكس دارای چشمان زشتی است . در ميان حيوانات فلان‏
حيوان مثلا آهو حيوان زيبائی است اما مثلا كلاغ حيوان زشتی است . حسن و
قبح به اين صورت ، امروز يكی از علمهای دنيا است . می‏گويند شناخت‏
زيبائی ، علم زيبائی .
حسن و قبح عقلی يعنی زشتی و زيبائی چيزهائی كه به چشم ديده نمی‏شوند .
خود آن چيزها را عقل درك می‏كند و قاعدتا زشتی و زيبائی آنها را هم عقل‏
درك می‏كند . مثلا شخصی در بيابانی غريب است و در حال غربت بيمار می‏شود
. بعد يك آدم ناشناسی كه اصلا او را نمی‏شناسد ، همين قدر احساس می‏كند كه‏
اين آدم غريب و بيمار است . بدون اينكه هيچگونه توقعی داشته باشد فورا
او را به بيمارستان برده ، وسائل معالجه او را فراهم و

خودش مرتبا از او عيادت می‏كند و پس از اينكه آن غريب از بيمارستان‏
خارج می‏شود ، همينقدر كه احساس می‏كند كه او پول ندارد تا به وطن خودش‏
برگردد ، فورا از جيب خودش برای او بليط خريده و او را به وطنش‏
می‏فرستد . حالا اين آدم مثلا اهل عراق است و آن آدم اهل يكی از كشورهای‏
آفريقائی است كه اصلا احتمال اينكه اين دو تا آخر عمر همديگر را يك‏
مرتبه ببينند وجود ندارد . از شما می‏پرسم آيا اين كاری كه آن شخص نسبت‏
به اين مرد كرد كار خوبی است يا نه ؟ همه ما می‏گو ئيم كار خوبی است ،
كار نيكی است ، كار قشنگی است . اما آيا قشنگی اين كار از نوع قشنگی‏ای‏
است كه می‏توان آن را با چشم ديد ؟ نه ، قشنگی اين كار را با چشم نمی‏توان‏
درك كرد ، همينطور كه چشم قشنگی صدا را درك نمی‏كند ، ولی در عين حال‏
وجدان انسان درك می‏كند كه اين كار ، كار خوبی است ، كار قشنگی است ،
عقل ما خوبی آن را درك می‏كند .
نقطه مقابل ، كسی به كسی خوبی می‏كند . اتفاق می‏افتد همان آدمی كه به او
خوبی شده است ، آن كسی را كه به او خوبی كرده است ، در خيابان می‏بيند .
حالا برای اينكه نخواهد جبران خوبيهای او را بكند و مثلا او را به خانه‏
ببرد و از او پذيرائی كند ، با وجودی كه امكانات هم برايش فراهم است ،
فورا خودش را مخفی می‏كند تا آن شخص او را نبيند . ما به اين كار چه‏
می‏گوئيم ؟ می‏گوئيم كار بدی است ، اين آدم ، آدم بدی است ، كار زشتی كرد
. ولی زشتی اين كار چگونه زشتی‏ای است ؟ آيا همان زشتی صورت است كه‏
انسان می‏تواند با چشم ببيند ؟ نه ، خدا به

انسان وجدان و عقلی داده است كه به حكم آن وجدان و عقل ، زشتی اين كار
را درك می‏كند . اين را می‏گويند حسن و قبح عقلی ، زشتی و زيبائی عقلی .
می‏گويند تمام كارهای اخلاقی همان كارهائی است كه عقلا زيبا است و كارهای‏
ضد اخلاقی كارهائی است كه عقلا ناپسند است . ديده‏ايد كه در كتابهای اخلاقی‏
می‏نويسند صفات حميده و اخلاق پسنديده ، نقطه مقابل صفات رذيله و اخلاق‏
ناپسنديده است . صفات حميده يعنی صفاتی كه قابل ستايش است ، و اخلاق‏
پسنديده يعنی اخلاقی كه عقل آن را می‏پسندد . اخلاق پسنديده از نظر عقل‏
پسنديده است ، اخلاق ناپسنديده از نظر عقل ناپسنديده است . می‏گويند پايه‏
اخلاق بر پسند و ناپسند است ، بر زشتی و زيبائی عقلی است . اين يك‏
مقدمه .
مقدمه ديگر اينكه می‏گويند زشتی و زيبائی از نظر عقل ، پسند و ناپسند در
شرايط مختلف فرق می‏كند . عقل مردم يك چيز را در يك زمان نيك می‏داند و
در زمان ديگر بد . يك كار را در يك جا مردمی خوب می‏دانند و در جای‏
ديگر بد می‏دانند . پس حسن و قبح عقلی كه پايه اخلاق است ، وضعش ثابت و
يكنواخت نمی‏باشد ، در همه زمانها يكجور نيست ، در همه مكانها يكجور
نيست . مثلا كشتن حيوانات و بالاخص كشتن گاو در هندوستان جزء كارهای‏
زشت و از زشت‏ترين كارها است . همانطور كه در ميان ملل ديگر كشتن‏
انسانها زشت است ، در ميان آنها كشتن حيوانات زشت است . ولی از
هندوستان كه بيائيد به اين طرف ، در پاكستان ، ايران ، افغانستان ،
تركيه ، عراق و . . . می‏بينيد حيوانات

را ذبح می‏كنند ، گاو هم زياد می‏كشند و گوشتش را می‏خورند . يك ملت اين‏
كار را زشت می‏داند ، ملت ديگر زشت نمی‏داند .
مثال ديگر : در مورد مسأله حجاب و بی حجابی زن ، ذوقها و سليقه‏های ملل‏
فرق می‏كند . ملتی كه از اول تربيتشان اينطور بوده كه زنهاشان با حجاب‏
باشند ، بی حجابی را زشت می‏دانند و اگر دختری از دخترانشان يا زنی از
زنانشان رويش را باز بگذارد ، می‏گويند كار زشتی مرتكب شده است . خود
همين زنها هم می‏گويند اين كار ، كار زشتی است . ملت ديگر ، ملتی كه از
اول اصلا حجاب را نديده است و زنهای آن در حال بی حجابی بزرگ شده‏اند ،
اگر كسی بدنش را بپوشاند احساس زشتی می‏كنند . در اصل ، آنها حجاب را
امر زشتی می‏دانند و اگر زنی بخواهد خودش را بپوشاند ، اين عمل ، يك امر
زشت و بد و مستهجنی به شمار می‏رود . يعنی در مكانهای مختلف فرق می‏كند .
و همينطور در زمانهای مختلف . پس معلوم می‏شود كه حسن و قبح كه پايه‏
اخلاق است ثبات ندارد ، يكنواخت نيست ، متغير است ، نسبی است ، در
مكانهای مختلف فرق می‏كند ، در زمانهای مختلف فرق می‏كند . مثالهای ديگری‏
هم ذكر می‏كنند . مثلا تعدد زوجات در نزد بعضی از ملل مثل مسلمين كار زشتی‏
شمرده نمی‏شود ولی در ميان ملل ديگر جزء كارهای زشت است . پس زشتی و
زيبائی عقلی يك پايه قاطعی ندارد .
بنابراين يك مقدمه اين بود كه به عقيده برخی ، پايه اخلاق حسن و قبح‏
است ، زيبائی و زشتی است . مقدمه دوم اين بود كه زشتی و زيبائی جزء
مفاهيم نسبی است . از اين دو مقدمه

هيچكدامش درست نيست مخصوصا مقدمه اول . ابتدا بايد ببينيم پايه اخلاق‏
همان زشتی و زيبائی است يا نه ؟ اگر پايه اخلاق زشتی و زيبائی بود ، آن‏
وقت بايد بحث كنيم كه زشتی و زيبائی نسبی هست يا نيست .
اساسا اين حرف غلط است كه اخلاق برپايه حسن وقبح است . اين ، جزء
افكار اسلامی نيست . در كلمات علمای اسلامی اين حرف خيلی زياد است ولی‏
در خود اسلام چنين حرفی نيست . اين فكر ، فكری است كه از يونان به‏
مسلمين رسيده است . فكر سقراطی است . اين حرف ، مال سقراط است كه‏
پايه اخلاق ، زشتی و زيبائی است آنهم زشتی و زيبائی عقلی . سقراط يك‏
مكتب اخلاقی دارد و می‏گويند مكتب اخلاقی سقراط مكتب عقلی است . علت‏
اينكه می‏گويند مكتب اخلاقی او مكتب عقلی است ، اينست كه به عقيده‏
سقراط اخلاق خوب ، كارهائی است كه عقل آنها را زيبا می‏داند ، و اخلاق بد
كه انسان نبايد آن را داشته باشد ، كارهائی است كه عقل آنها را نازيبا
می‏داند . سقراط مكتب اخلاقش را براساس عقل گذاشته است آنهم زيبائی و
زشتی عقلی . آن كسانی هم كه كتابهای او را ترجمه كرده‏اند ، همين فكر
سقراطی را پذيرفته‏اند و البته علمای اسلامی كه روی آن بحث می‏كردند . اين‏
موضوع را درك كردند كه حسن و قبح پايه ثابتی نيست و متغير است . ولی‏
مطلب اين است كه ما چرا پايه اخلاق را زشتی و زيبائی عقلی بدانيم تا بعد
جواب آن را بدهيم .
نه ، اينجور نيست . همانطور كه عرض كردم معنای اخلاق نظام دادن به‏
غرائز است . چنانكه طب نظام دادن قوای بدنی

است ، اخلاق نظام دادن قوای روحی است . پايه طب بر حسن و قبح عقلی‏
نيست ، پايه اخلاق هم بر حسن و قبح عقلی نيست . يعنی چه ؟
قبلا اين مطلب را عرض كردم كه انسان از لحاظ روحی دارای نيروهائی است‏
، دارای غرائزی است . هر يك از اين نيروها تكاليفی [ بعهده انسان ]
دارند يعنی انسان بايد حد هر نيروئی را نگاه بدارد و بفهمد كه آن قوه و
نيرو چه مقدار لازم دارد ، نه بيشتر بدهد و نه كمتر ، چنانكه راجع به بدن‏
قضاوت می‏كند . اگر انسان به قوا و نيروهای روحی خودش نرسد يعنی به بعضی‏
زيادتر برسد و به بعضی ديگر كمتر و آنها را گرسنه نگهدارد ، در قوا و
نيروهای روحی اختلاف پيدا می‏شود ، بی نظمی و آشفتگی پيدا می‏شود . اين را
می‏گويند بيماری روحی . يعنی زيادتر از حد به قوه‏ای رساندن ، او را سرسخت‏
می‏كند ، عواقبی ايجاد می‏نمايد ، و اگر به قوه‏ای كمتر از آنچه كه احتياج‏
دارد بدهند ، او هم سرسخت خواهد شد و عواقب نامطلوبی ايجاد می‏كند . مثلا
اگر انسان به قوه غذا خوردن بيش از حد رسيدگی بكند ، ناز پرورده‏اش بكند
، دائم به فكر شكم باشد ، اين قوه را فاسد می‏كند بلكه تمام وجود و اخلاقش‏
را فاسد می‏كند . اگر هم انسان به حد كافی به آن نرسد يك نوع عواقب ديگر
ايجاد می‏كند . اين ديگر بحثی ندارد كه اين كار عقلا خوب باشد يا عقلا بد
باشد . اساس اخلاق سلامت روان است . سلامت روان مثل سلامت بدن ربطی به‏
حسن و قبح ندارد . روان بايد سلامتی داشته باشد . همانطور كه بدن احتياج‏
دارد به ورزش و تقويت ، روان انسان هم احتياج دارد به تقويت و ورزش .
يعنی

انسان می‏تواند با يك اعمالی حتی فكر خودش را تربيت بكند . در كتاب "
اميل " ، نويسنده اين نكته را خيلی خوب و عالی ذكر كرده است . كتاب‏
را بصورت رمان نوشته است . كودكی را به روش خاصی بزرگ می‏كنند ، مثلا
كارهائی را به او پيشنهاد می‏كنند كه به حكم آن كارها روح او قويتر می‏شود.
فكر ، گاهی دقيق است و گاهی نيست . يعنی انسان گاهی در فكر خودش‏
دقت دارد و گاهی ندارد . چطور ؟ ما و شما ممكن است صدبار به اين "
مسجد اتفاق " بيائيم و برويم ولی اگر وقتی كه خارج از آن هستيم ، از ما
بپرسند كه وضع اين مسجد چگونه است مثلا چقدر ارتفاع دارد ، پهنايش چه‏
مقدار است ، چه تابلوهائی در آن نصب كرده‏اند ، با اينكه صدبار آمده‏ايم‏
و رفته‏ايم ، در عين حال نمی‏توانيم تشريح بكنيم . ولی اگر همين سؤال را از
يك نفر نقاش كه به هر چيزی كه نگاه می‏كند به آن دقيق می‏شود ، بپرسند ،
می‏تواند شرح بدهد . می‏گويند چشم او تربيت شده است به اين معنی كه دل او
دقيق شده است روی مبصراتش . در مسموعات هم همينطور است . كسی كه با
آلات موسيقی آشنائی داشته باشد ، از صدا تشخيص می‏دهد كه اين چه صدائی‏
است . در ملموسات نيز همين گونه است چنانكه طبيب از نبض بيمار ،
مرض او را تشخيص می‏دهد . اگر بخواهيد بفهميد لامسه تا چه حد دقيق می‏شود
، می‏توانيد در كورها دقيق بشويد مخصوصا كورهای مادرزاد . می‏بينيد لامسه‏
كار اغلب نيروها را می‏كند .
غرض اين جهت است كه تمام قوای بدنی را بايد ورزش داد . قوای روحی‏
هم همينطور ، مخصوصا قوای عالی انسانی را ، قوه

اراده را ، قوه عقل را ، تمركز فكر را ، اينها را بايد تقويت كرد .
اينها اخلاق است . پايه اخلاق اين است كه اراده انسان قوی و نيرومند باشد
يعنی اراده انسان بر شهوتش حكومت بكند ، بر عاداتش حكومت بكند ،
برطبيعتش غالب باشد . چطور ؟ يعنی شخص آنچنان با اراده باشد كه اگر
تشخيص داد كه بايد اين كار را كرد ، تصميم بگيرد و هيچ طبيعتی نتواند
جلوی او را بگيرد . مثلا همان اولی كه نماز بر شخصی تكليف می‏شود و يا
تشخيص می‏دهد كه نماز برای او خوب است و بعد از اين بايد سحرها حركت‏
كند نماز بخواند ، دعا بكند ، استغفار بكند ، از خداوند استعانت بجويد و
كمك بگيرد ، هنگام خواب يكدفعه بلند می‏شود . طبيعتش به او می‏گويد
بخواب ، استراحت كن . دلش می‏خواهد بخوابد . خوابش هم می‏آيد و از
خوابيدن لذت می‏برد . در اينجا اگر اراده قوی و نيرومند باشد ، برطبيعت‏
غلبه می‏كند ، فورا از جا بر می‏خيزد و نماز می‏خواند . يا اگر احساس كرد
كه كم خوردن خوب است ، وقتی سر سفره می‏نشيند ، مقداری كه می‏خورد ،
می‏بيند باز هم اشتها دارد ( مخصوصا ما ايرانيها كه به پرخوری عادت‏
كرده‏ايم ، اتساع معده داريم ، هميشه بيش از اندازه‏ای كه احتياج داريم‏
غذا می‏خوريم ) ، احساس می‏كند كه هنوز گرسنه است و باز هم ميل دارد .
عقل به او حكم می‏كند ديگر نخور ! ، همين مقدار كه خوردی كافی است .
طبيعت می‏گويد بخور ! اراده قوی است ، نمی‏گذارد بخورد . يا در مورد
عادتها ، می‏فهمد كه سيگار كشيدن برايش بد است ، ضرر بدنی دارد ، ضرر
اخلاقی دارد ، ضرر مالی دارد . اگر با اراده باشد تصميم می‏گيرد كه ديگر

سيگار نكشد و نمی‏كشد يعنی اراده بر عادت غلبه می‏كند . اما اگر اراده‏
نداشته باشد ، عادت غلبه می‏كند .
اخلاق معنايش اين است كه انسان اراده خودش را بر عادات ، بر طبايع‏
غلبه بدهد . يعنی اراده را تقويت بكند به طوری كه اراده بر آنها حاكم‏
باشد . حتی اراده بايد بر عادات خوب هم غالب باشد . چون كار خوب ،
اگر كسی به آن عادت پيدا كرد ، خوب نيست . مثلا ما بايد نماز بخوانيم‏
اما نبايد نماز خواندن ما شكل عادت داشته باشد . از كجا بفهميم كه نماز
خواندن ما عادت است يا نه ؟ بايد ببينيم آيا همه دستورات خدا را مثل‏
نماز خواندن انجام می‏دهيم ؟ اگر اينطور است ، معلوم می‏شود كه كار ما به‏
خاطر امر خدا است . اما اگر ربا را می‏خوريم ، نماز را هم با نافله‏هايش‏
می‏خوانيم ، اگر خيانت به امانت مردم می‏كنيم ولی زيارت عاشورايمان هم‏
ترك نمی‏شود ، می‏فهميم كه اينها عبادت نيست ، روی عادت است . از امام‏
روايت شده است : « لا تنظروا الی طول ركوع الرجل و سجوده » ( 1 )
هيچوقت به طول دادن ركوع و سجود شخص نگاه نكنيد . يعنی ركوعهای طولانی و
سجودهای طولانی شما را گول نزند . ممكن است اين از روی عادت باشد و اگر
ترك بكند وحشت بكند . اگر می‏خواهيد بفهميد اين شخص چگونه آدمی است ،
در راستيها و امانتها امتحانش بكنيد . چون امين بودن عادت بردار نيست‏
، راست گفتن عادت بردار نيست مانند نماز خواندن .
پاورقی :
1 - اصول كافی ، ج 2 ، ص . 105

پس اراده و اخلاق انسان بايد آنقدر قوی و نيرومند باشد كه بر طبيعت‏
انسان غالب باشد ، برعادت انسان غالب باشد كه هر كاری را كه انسان‏
می‏كند روی اراده باشد . حتی مثل اينكه فقها اين را نقل می‏كنند ( اخلاقيون‏
هم گفته‏اند ) كه اگر مستحبی را هميشه انجام می‏داديم ، مدتی آن را ترك‏
كنيم بگذاريم از سرمان خارج بشود بعد انجام بدهيم كه از روی عادت انجام‏
نداده باشيم بلكه از روی اراده انجام داده باشيم .
غرضم اين جهت است كه وقتی حقيقت اخلاق اين باشد كه هر صفتی از صفات‏
انسان ، هر نيروئی از نيروهای انسان حقی دارد كه بايد به او داده شود و
انسان وظيفه‏ای در قبال آن دارد ، وقتی معنای اخلاق اين باشد كه جنبه‏های‏
انسانی وجود انسان مخصوصا عقل و اراده را بايد آنقدر تربيت كرد و به آن‏
نيرو داد كه ساير قوا تحت سيطره‏اش باشد ، ديگر نمی‏توان گفت كه اخلاق در
زمانها و مكانهای مختلف فرق می‏كند ، من بايد يكجور اخلاق داشته باشم و
شما جور ديگر ، يك زمان يكجور اخلاق داشته باشم ، زمان ديگر جور ديگر .
اينها كه فكر كرده‏اند اخلاق نسبی است ، سقراطی فكر كرده‏اند . خير ، اولا
پايه اخلاق زشتی و زيبائی نيست . ثانيا اين مطلب كه زشتی و زيبائی تغيير
پذير است يعنی در زمانها و مكانهای مختلف فرق می‏كند ، هم درست است و
هم درست نيست . در اين زمينه يك تحقيقی علامه طباطبائی دارد و نظر
ايشان اين است كه اصول زيبائيهای عقلی و اصول زشتيهای عقلی ، ثابت است‏
، فروعش

متغير است . و من چون خسته شده‏ام ديگر نمی‏توانم روی اين موضوع بحث كنم‏
و فقط دعا می‏كنم . . .

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: